Trudne chwile związane z chorobą zwierzęcia bywają stresujące i obciążające. Częste wizyty w gabinecie weterynaryjnym wymagają zmian w organizacji codzienności oraz obarczone są niepewnością i obawami dotyczącymi stanu zdrowia zwierzęcia. Diagnozy, które wiążą się z nadchodzącą decyzją o skróceniu cierpienia i myślami, które najchętniej od siebie oddalamy, mogą wiązać się z przeżywaniem żałoby jeszcze za życia zwierzęcia, tak zwanej żałoby antycypacyjnej. Nieuleczalne choroby, problemy przewlekłe oraz wynikające ze starości zwierząt mogą sprzyjać występowaniu u ich opiekunów zmęczenia współczuciem. Stan ten opisywany jest często w odniesieniu do lekarek i lekarzy weterynarii, w codziennej pracy mierzących się z wymagającymi sytuacjami.
W ramach Akademii Esthima wyjaśniamy czym jest zmęczenie współczuciem w odniesieniu do opieki nad zwierzętami i tłumaczymy jak może się objawiać.
Czym jest zmęczenie współczuciem?
Zmęczenie współczuciem opisywane jest przez psycholożkę kliniczną dr Rebeccę Sachs jako emocjonalne i psychiczne wyczerpanie, które może wynikać z ciągłego angażowania się w tragiczne i niepokojące wydarzenia. Amerykański psycholog dr Charles Figley, uznaje, że zmęczenie współczuciem to termin opisujący regularne sytuacje, których doświadczają osoby pełniące określone role czy zawody.
Zmęczenie współczuciem to zjawisko opisane w medycynie ludzkiej, ale pojawiające się również w medycynie weterynaryjnej. Termin ten opisuje wyczerpanie i napięcie emocjonalne wynikające z opieki nad chorymi lub śmiertelnie chorymi. Stan ten może dotknąć opiekunów zwierząt domowych, szczególnie tych, które wymagają opieki paliatywnej. Prace naukowe udowadniają, że dotyczy on zarówno właścicieli psów, jak i kotów.
Obciążająca opieka nad chorym zwierzęciem
Lekarka weterynarii dr Mary Gardner, współzałożycielka hospicjum weterynaryjnego Lap of Love, przyznała, że dopiero zajmowanie się jej własnym zwierzęciem w wieku geriatrycznym pokazało jej, jak wymagająca jest to opieka. „Kochasz swoje zwierzę i zrobisz wszystko, co trzeba, ale jest to trudne zarówno fizycznie, jak i psychicznie. W przypadku zwierząt towarzyszących kolejnym ciężarem staje się decyzja o eutanazji, jeśli są ku niej przesłanki. A to samo w sobie rozdziera serce” – dodała.
Decyzja o eutanazji wiąże się ze skróceniem cierpienia, wynikającego z przewlekłego bólu i braku możliwości terapii pacjenta. Choć jej podjęcie może być wysoce obciążające dla opiekunów zwierząt, wynika z przesłanek medycznych. Wydawać by się mogło, że najłatwiej byłoby nie musieć podejmować decyzji, pozwalając, żeby zwierzę odeszło samodzielnie – takie myśli mogą wynikać z obawy przed odpowiedzialnością i wyrzutami sumienia ze strony opiekuna. Jednak czekanie na śmierć psa czy kota, które cierpią, to sprawianie im jeszcze większego bólu. Okres poważnej choroby pupila bywa bardzo trudny.
Z czym się wiąże zmęczenie współczuciem?
Zmęczenie współczuciem to rodzaj wyczerpania, który pojawiać może się stopniowo, szczególnie u opiekunów lub lekarzy weterynarii, którzy opiekują się konkretnym zwierzęciem lub grupą chorych zwierząt.
W związku z obciążeniem emocjonalnym wynikającym z cierpienia lub choroby zwierzęcia, odporność psychiczna może ulegać osłabieniu, prowadząc do zaburzeń depresyjnych. Więzi, które tworzymy z czworonogami są często bardzo znaczące, a obserwacja ich odchodzenia nie jest nam obojętna.
Zespół z Ohio (Spitznagel, Jacobson, Cox, Carlson) przeprowadził badanie, które miało opisać wpływ opieki nad chorymi zwierzętami na ich właścicieli. Naukowcy oceniali stan zdrowia psychicznego badanych poprzez monitorowanie poziomu stresu, objawów depresji i lęku, a także obniżenia zadowolenia z jakości życia. Opublikowane w artykule „Obciążenie opiekuna chorego zwierzęcia towarzyszącego” wyniki wykazały, że opiekunowie zwierząt chorych przewlekle lub terminalnie w porównaniu do opiekunów zwierząt zdrowych są bardziej wypaleni, doświadczają większej ilości stresu, wykazują nasilone symptomy lęku i depresji, a także obniżone wskaźniki jakości życia i odczuwania radości.
Zmęczenie współczuciem a wypalenie
Dr Mary Vachon z Uniwersytetu w Toronto w swej autorskiej koncepcji wskazuje, że osoby zawodowo kontaktujące się z pacjentami cierpiącymi na zagrażające życiu choroby są świadkami znacznie nasilonego cierpienia. Uznaje, że takie cierpienie prowadzić może do napięć i niepokoju u opiekunów, co może objawiać się wypaleniem, zmęczeniem współczuciem, cierpieniem moralnym lub urazem zastępczym.
Zmęczenie współczuciem definiuje jako powolny spadek poziomu współczucia, polegający na stopniowym zmniejszaniu stopnia zaangażowania emocjonalnego oraz empatii dla cierpiących i umierających chorych, oraz niemożnością rozwiązania piętrzących się problemów medycznych i pielęgnacyjnych.
Wypalenie przedstawia jako różnorodne negatywne uczucia i reakcje towarzyszące groźnym lub trudnym sytuacjom, które mogą wywoływać liczne objawy somatyczne i psychiczne, różniące się w zależności od cech osobowości, rodzaju sytuacji i stopnia trudności wymagań. Zauważa przy tym, że zmęczenie współczuciem posiada pewne cechy wypalenia, ale w przeciwieństwie do niego nie wyklucza dalszych działań na rzecz innych.
Definicje te przełożyć można na opiekę nad chorymi zwierzętami.
Objawy zmęczenia współczuciem i wypalenia u opiekunów chorych zwierząt
Do wypalenia u opiekunów chorych zwierząt dochodzi na dwa sposoby – przyjmując wyłączną odpowiedzialność za opiekę nad pupilem obciążają nadmiernie samych siebie oraz nie potrafią rozpoznać, kiedy dochodzi do nadmiernego obciążenia opieką i sami nie są w stanie efektywnie funkcjonować.
Do objawów zmęczenia współczuciem i wypalenia związanego z opieką nad chorym zwierzęciem należą:
- wycofanie się z życia towarzyskiego i rodzinnego,
- utrata zainteresowania czynnościami, które wcześniej sprawiały przyjemność,
- niezdolność do odczuwania szczęścia,
- uczucie smutku, rozdrażnienia, beznadziei i bezradności,
- zmniejszenie apetytu prowadzące do utraty wagi,
- zmiany wzorców snu,
- niska samoocena,
- częstsze chorowanie, osłabienie,
- brak energii lub motywacji,
- odczuwanie chęci na zrobienie krzywdy sobie lub choremu zwierzęciu znajdującemu się pod opieką,
- wyczerpanie emocjonalne i fizyczne,
- drażliwość.
Zapobieganie zmęczeniu współczuciem
Obciążenie trudnymi emocjami i obowiązkami wynikającymi z opieki nad chorym zwierzęciem może prowadzić do zaniedbywania własnej kondycji fizycznej i psychicznej, prowadząc do zmęczenia współczuciem. Dodatkowo brak podejmowania przyjemnych działań i spędzania czasu z bliskimi może prowadzić do wypalenia. Dla osób opiekujących się terminalnie i przewlekle chorymi zwierzętami bardzo ważne jest zachowanie życiowej równowagi.
Jak zapobiegać zmęczeniu współczuciem?
- Bądź świadoma lub świadomy wszelkich sytuacji i czynników wyzwalających cierpienie emocjonalne w okresie opieki nad chorym zwierzęciem.
- Opracuj plan lepszego radzenia sobie ze stresującymi scenariuszami. Uwzględnij w nim angażowanie się w przyjemne zajęcia lub spędzanie czasu z bliskimi.
- Uważnie oddychaj, skupiając się na odczuciach w czasie wdechu i wydechu.
- Dbaj o równowagę podczas planowania dni, pamiętając o posiłkach, odpoczynku i spotkaniach towarzyskich. Możesz rozważyć poproszenie o pomoc bliskich lub znajomych opiekunów zwierząt, którzy zaopiekowaliby się Twoim pupilem na kilka godzin, aby pozwolić sobie na małą przerwę.
- Postaraj się zaakceptować fakt, że nie na wszystko masz wpływ i nie wszystko możesz zmienić. Skupiaj się na działaniach, które możesz realizować opiekując się pupilem.
- Nie obawiaj się szukania wsparcia, czy to za pośrednictwem grup wsparcia, czy rozmawiając z przyjaciółmi i znajomymi. Dzielenie się swoimi doświadczeniami i emocjami może pomóc częściowo złagodzić stres związany z opieką nad chorym zwierzęciem.
- Rozważ skorzystanie z profesjonalnej pomocy terapeuty i psychiatry, jeśli zauważysz u siebie opisane objawy lub nie jesteś ich pewna czy pewien.
Dr Mary Vachon proponuje, aby poprzez właściwe zrozumienie pojęć cierpienia i współczucia oraz stosowanie odpowiednich praktyk relaksacyjnych, troski o siebie, uważności, rozwoju empatii oraz poczucia sensu i więzi opiekunowie osiągali zdolność opiekowania się zarówno pacjentami, jak i sobą.
Chociaż opieka nad chorym zwierzęciem wiąże się z ogromem stresu i bywa momentami nieprzewidywalna, zadbanie o codzienne aktywności może okazać się pomocne dla zachowania poczucia równowagi i sił do dalszej opieki.
Zmęczenie współczuciem lekarzy weterynarii
W artykule „Zjawiska stresu i wypalenia zawodowego w opiece paliatywnej” opublikowanym w czasopiśmie „Medycyna Pracy” przeczytać można, że praca z pacjentami zmagającymi się ze śmiertelną chorobą jest powszechnie uznawana za stresującą i obciążającą.
Z badań naukowych wynika, że poziom stresu w pracy lekarzy weterynarii i personelu pomocniczego jest umiarkowanie wysoki do wysokiego. Sama natura pracy związanej z zapobieganiem, diagnozowaniem i leczeniem chorób, eksponuje tę grupę zawodową na cierpienie pacjentów i niepokój ich opiekunów, wywołując związany ze współczuciem stres, główny prekursor zmęczenia współczuciem.
Większość klientów w gabinetach weterynaryjnych jest silnie związana ze swoimi zwierzętami i traktuje je jak członków rodziny. Choć często mają oni jak najlepsze intencje, towarzyszą im czasem nierealistycznie wysokie oczekiwania, nakładając na personel weterynaryjny dodatkową presję. Opiekunowie chorych zwierząt mogą nie radzić sobie z problemami zdrowotnymi pupila i potrzebować wsparcia emocjonalnego. Bywa, że oczekują go od lekarzy weterynarii, nie szukając go wcześniej u właściwych specjalistów z zakresu zdrowia psychicznego.
Choć większość opiekunów zwierząt może stosować się do zaleceń lekarskich, część z nich może kwestionować ustalenia, opcje diagnostyczne i metody leczenia, a także odmawiać zapłaty za wykonane usługi. Rozmowy na temat opieki zdrowotnej i kosztów leczenia mogą stać się nacechowane emocjonalnie, a stres wynikający z tych interakcji ma tendencję do utrzymywania się u personelu weterynaryjnego przez długi okres czasu. Problemem w weterynarii jest również ryzyko cyberprzemocy – klienci klinik i przychodni weterynaryjnych w przypływie emocji gotowi są dzielić się negatywnymi opiniami o placówkach czy konkretnych osobach. Najczęstszymi skutkami cyberprzemocy są napięcia powstające w miejscu pracy i problemy ze zdrowiem psychicznym – oba czynniki zwiększają ryzyko wystąpienia zmęczenia współczuciem.
Zgodnie z prawem to klienci decydują o rodzaju i zakresie opieki weterynaryjnej, jakiej koszty mogą ponieść, co personel weterynaryjny stawiać może w sytuacji względnej bezsilności – mogą mierzyć się z prośbami o przedłużenie życia zwierząt towarzyszących, jak i o zakończenie ich życia. Kiedy opiekunowie zwierząt podejmują decyzje odmienne od wskazanych przez lekarzy weterynarii, lekarze mogą mierzyć się z dylematami etycznymi i moralnymi, oraz wynikającym z tego cierpieniem psychicznym.
Jak w artykule o zmęczeniu współczuciem w weterynarii pisze dr Debbie L. Stoewen: „Każda sytuacja powodująca cierpienie moralne jest po prostu czynnikiem stresogennym i chociaż cierpienie moralne różni się od zmęczenia współczuciem, z pewnością się do niego przyczynia”. Cierpienie moralne może towarzyszyć przeprowadzaniu lub uczestniczeniu w procesie eutanazji pacjenta. Lekarze weterynarii podczas tej procedury nie są w stanie „rozwiązać” problemu klienta borykającego się ze stratą, sami przeżywają żałobę i zazwyczaj nie mają nawet czasu na refleksję nad nią lub jej właściwe przeżycie, ponieważ muszą szybko wrócić do kolejnych obowiązków. Z procedurą eutanazji i pożegnania pacjenta mogą spotkać się kilkakrotnie w czasie jednego dyżuru. Narażenie na śmierć pacjenta wywołuje krótkoterminowe, jak i długoterminowe skutki emocjonalne.
Długie godziny pracy, nadmierne obciążenie pracą, dyżury z nagłymi przypadkami, niedobór personelu, brak zasobów, niskie wynagrodzenie, presja finansowa i obowiązki administracyjne – wszystkie te czynniki mogą być wyczerpujące i prowadzić do zmęczenia współczuciem.
Świadomość obciążeń wynikających z opieki nad chorym zwierzęciem
Opieka nad chorym zwierzęciem to wyzwanie nie tylko fizyczne, ale również emocjonalne. Niejednokrotnie wymaga poświęceń, wiąże się z poczuciem odpowiedzialności za życie i komfort pupila, a także z dodatkowymi obowiązkami. Długotrwała opieka, zwłaszcza w przypadku chorób przewlekłych, takich jak nowotwory czy niewydolność nerek, wymaga stałej czujności, poświęcenia pupilowi czasu oraz zasobów finansowych. Wielu opiekunów zwierząt nie otrzymuje w tym czasie wsparcia emocjonalnego, jakie jest dostępne dla opiekunów chorujących ludzi.
W opiece nad chorymi zwierzętami warto pamiętać o obciążeniach związanych z pracą lekarzy weterynarii i personelu pomocniczego zakładów leczniczych dla zwierząt oraz podchodzić do ich pracy z wyrozumiałością.
Świadomość występowania zmęczenia współczuciem u opiekunów zwierząt to pierwszy krok do zadbania o siebie. Doświadczenie tego rodzaju trudności dotyczy wielu właścicieli zwierząt u schyłku życia, a możliwość wsparcia w obrębie tej grupy może zmniejszyć poczucie samotności i pozwolić na większe zrozumienie problemu.
Opieka nad zwierzęciem to akt miłości i oddania, który wymaga także zachowania równowagi, troski o siebie oraz odwagi do proszenia o pomoc. Mogą udzielić jej zarówno bliscy, jak i profesjonaliści: psycholog, terapeuta, psychiatra. Dbanie o siebie to podstawa efektywnej pomocy innym – zarówno w przypadku ludzi, jak i zwierząt.
Bibliografia (dostęp z dnia 20.01.2025):
- Spitznagel, M.B.; Jacobson, D.M.; Cox, M.D.; Carlson, M.D. Caregiver burden in owners of a sick companion animal: A cross-sectional observational study. Vet. Rec. 2017, 181, 321.
- Spitznagel MB, Gober MW, Patrick K. Caregiver burden in cat owners: a cross-sectional observational study. Journal of Feline Medicine and Surgery. 2023;25(1). doi:10.1177/1098612X221145835
- Stoewen DL. Moving from compassion fatigue to compassion resilience Part 3: Causes of compassion fatigue. Can Vet J. 2020 Apr;61(4):427-429. PMID: 32255832; PMCID: PMC7074255.
- Mitchener KL, Ogilvie GK. Understanding compassion fatigue: Keys for the caring veterinary healthcare team. J Am Anim Hosp Assoc. 2002;38:307–310. doi: 10.5326/0380307.
- Skipper GE, Williams JB. Failure to acknowledge high suicide risk among veterinarians. J Vet Med Educ. 2012;39:79–82. doi: 10.3138/jvme.0311.034R.
- Stelcer, Bogusław & Bilski, Bartosz. (2022). Zjawiska stresu i wypalenia zawodowego w opiece paliatywnej. The phenomenon of job stress and burnout syndrome in palliative care.
- Vachon, M.L. (2012). Reflections on compassion, suffering and occupational stress. W: J. Malpas i N. Lickiss (red.), Perspectives on human suffering (s. 317–336). Dordrecht: Springer
- Dr. Mary Gardner, Caregiver Burden: When Loving Hurts, VET SHOW HQ, 21.06.2019
- Aleksandra Gałka-Reczko, Zmęczenie współczuciem – tak działa na psychikę nadmiar negatywnych informacji=i, „Rzeczpospolita”, 02.11.2023
- Understanding and Preventing Compassion Fatigue, Lap of Love, dostęp online: https://www.lapoflove.com/blog/end-of-life-care-and-euthanasia/understanding-preventing-compassion-fatigue
